Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej to jedna z tych instytucji prawa upadłościowego, które istnieją w obrocie od lat, są regularnie stosowane przez sądy, a mimo to wciąż pozostają poza realną świadomością przedsiębiorców. W praktyce traktuje się je jak coś abstrakcyjnego, przeznaczonego dla „patologii rynku”, nieuczciwych graczy albo spektakularnych afer. Tymczasem wystarczy kilka pozornie drobnych zaniechań, by bardzo szybko znaleźć się po niewłaściwej stronie tego postępowania.
Co istotne, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej nie jest karą karną i nie wymaga wcześniejszego skazania. Nie jest też środkiem stosowanym wyłącznie wobec osób, które „rozkradły” przedsiębiorstwo. Jego rdzeniem nie jest represja sensu stricto, lecz ochrona bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Z tego właśnie powodu ustawodawca uznał, że osoby, które w sposób zawiniony nie reagują na niewypłacalność, powinny zostać – przynajmniej czasowo – odsunięte od możliwości uczestniczenia w obrocie jako przedsiębiorcy lub menedżerowie. Ten ochronny charakter sankcji bardzo wyraźnie podkreśla zarówno doktryna, jak i orzecznictwo, wskazując, że każda niewypłacalność działa jak efekt domina, zagrażając kolejnym uczestnikom rynku. Z takim założeniem ciężko polemizować, ale jak już wskazywałem we wcześniejszych artykułach, samo zawinienie reprezentantów przedsiębiorstwa, czy terminowość złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, może nie być tak prosta do wykazania.
Czym w istocie jest zakaz prowadzenia działalności gospodarczej?
Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej polega na pozbawieniu osoby fizycznej – na okres od jednego do dziesięciu lat – prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek, a także pełnienia funkcji w organach spółek i innych podmiotów uczestniczących w obrocie. Zakres tej sankcji jest szeroki i obejmuje zarówno klasyczne role menedżerskie, jak i funkcje reprezentanta czy pełnomocnika.
Istotne jest to, że zakaz ma charakter jednolity. Sąd, orzekając go, nie powinien „wycinać” poszczególnych elementów według własnego uznania. Jak trafnie wskazuje Feliks Zedler, użycie przez ustawodawcę spójnika „oraz” nie pozostawia wątpliwości, że chodzi o łączne wyeliminowanie danej osoby z obrotu gospodarczego, a nie o kosmetyczne ograniczenie jej aktywności.
Pozostawienie możliwości pełnienia choćby części funkcji menedżerskich podważałoby sam sens tej instytucji, skoro nadal umożliwiałoby realny wpływ na losy przedsiębiorstw. Dawniej dochodziło do rozbicia zakazów i jego ograniczania, jednak obecnie pozostaje to rzadkością. Również Sąd Najwyższy, w postanowieniu z dnia 28 lutego 2019 r., V CSK 632/17 stwierdził, że: […] zakaz, o którym mowa w tych przepisach, ma charakter łączny, czyli jest on jednolitą instytucją, której treścią jest odjęcie - w określonych ramach czasowych - prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek i pełnienia określonych funkcji menadżerskich.
Zakaz ten nie jest więc sankcją abstrakcyjną, a rzeczywistym zagrożeniem dla reprezentanta, w tym reprezentanta faktycznego chociaż nieujawnionego (shadow director). Skuteczne zastosowanie tego mechanizmu może przekreślić rozbudowane plany biznesowe, tym bardziej, że nie zastosowanie się do zakazu grozi już odpowiedzialnością karną z art. 244 k.k. i karą do 5 lat pozbawienia wolności.
Za jakie zachowania orzeka się zakaz?
Co do zasady katalog zachowań podlegających sankcji pozostaje szeroki. Można go podzielić z perspektywy odpowiedzialności poszczególnych osób:
- sam dłużnik lub reprezentant odpowiada jeżeli:
- w terminie nie zgłosił wniosku o ogłoszenie upadłości,
- po ogłoszeniu upadłości ukrywał, niszczył lub obciążał majątek wchodzący w skład masy upadłości,
- w toku postępowania upadłościowego nie wykonał obowiązków ciążących na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądu albo sędziego-komisarza, albo też w inny sposób utrudniał postępowanie;
- już co najmniej raz ogłoszono wobec niego upadłość, z umorzeniem jego długów po zakończeniu postępowania upadłościowego;
- w chwili ponownego ogłoszenia jego upadłości nie upłynęło jeszcze 5 lat od poprzedniego ogłoszenia upadłości;
- niewypłacalność jest następstwem jego celowego działania lub rażącego niedbalstwa;
- osoba faktycznie zarządzająca odpowiada jeżeli istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie;
- osoba obowiązana do wskazania lub wydania majątku lub dokumentów, jeżeli tego obowiązku nie wykonała.
Zwróćmy uwagę, że sam dłużnik lub jego formalny reprezentant jest równocześnie osobą faktycznie zarządzającą przedsiębiorstwem i osobą obowiązaną do wydania dokumentacji syndykowi.
Choć katalog przesłanek orzeczenia zakazu jest stosunkowo szeroki, praktyka sądowa pokazuje jednoznacznie, że zdecydowana większość spraw opiera się na jednym zarzucie: niezłożeniu w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Termin ten wynosi trzydzieści dni od dnia powstania stanu niewypłacalności, rozumianego nie jako subiektywne „brak perspektyw”, lecz jako obiektywna utrata zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań. Pisałem o tym zagadnieniu więcej we wcześniejszych artykułach dotyczących odpowiedzialności członków zarządu oraz w tekście „Nie stać Cię na upadłość”.
Komentarz do art. 373 Prawa upadłościowego jasno wskazuje, że dla zastosowania sankcji kluczowe znaczenie ma wina w samym zaniechaniu złożenia wniosku, a nie w doprowadzeniu do niewypłacalności. Nawet jeśli zarząd nie ponosi odpowiedzialności za pogorszenie sytuacji finansowej spółki, to nadal może odpowiadać za brak reakcji w odpowiednim czasie. Co więcej, wina ta może przybrać postać zwykłego niedbalstwa – nie jest konieczne wykazanie umyślnego działania. Mimo wszystko to wnioskodawca powinien wykazać brak zrealizowania obowiązku w terminie i chociaż lekkomyślności w zakresie zawinienia. Pamiętajmy jednak o istnieniu domniemań stanu niewypłacalności, które są określone w prawie upadłościowym.
Kto może wystąpić z wnioskiem – i dlaczego najczęściej robi to wierzyciel
Jednym z największych zaskoczeń dla przedsiębiorców jest fakt, że wniosek o orzeczenie zakazu bardzo często nie pochodzi od syndyka ani od sądu, lecz od wierzyciela. Ustawodawca przyznał mu takie uprawnienie w pełni świadomie, wychodząc z założenia, że wierzyciel najlepiej odczuwa skutki zaniechań dłużnika i ma realny interes w zdyscyplinowaniu osób odpowiedzialnych za niewypłacalność.
W praktyce oznacza to, że postępowanie zakazowe bywa wykorzystywane jako instrument windykacyjny. Wierzyciel, który nie widzi realnych szans na szybkie zaspokojenie swojej wierzytelności, sięga po narzędzie, które wywiera presję nie na majątek spółki, lecz bezpośrednio na osoby nią zarządzające. Groźba kilkuletniego wykluczenia z obrotu gospodarczego bardzo często okazuje się skuteczniejsza niż klasyczne środki egzekucyjne. Ta funkcja windykacyjna nie jest wprost nazwana w przepisach, ale wynika z ich konstrukcji i znajduje pełne potwierdzenie w praktyce.
Instytucja ta stanowi zatem kolejne narzędzie w arsenale windykacyjnym, potwierdzając, że polski porządek prawny przewiduje szeroki wachlarz możliwych instrumentów w przypadku zawinionego braku regulowania należności na rzecz wierzyciela. Trzeba tylko zdawać sobie sprawę z ich występowania.
Kto orzeka o zakazie i jak sąd patrzy na sprawę
Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej orzeka sąd upadłościowy w odrębnym postępowaniu. Nie jest to automatyczna konsekwencja upadłości ani jej „dodatek”. Sąd prowadzi pełne postępowanie dowodowe, bada stopień winy, skutki zaniechań oraz rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na wnioskodawcy, co oznacza, że samo spóźnienie się z wnioskiem o upadłość nie przesądza jeszcze o wydaniu zakazu.
Jednocześnie sąd ma obowiązek indywidualnej oceny sytuacji każdej osoby, wobec której wniosek został złożony. W przypadku wieloosobowych zarządów odpowiedzialność nie jest „zbiorowa” – badane jest zachowanie każdego z członków z osobna, zakres jego kompetencji oraz realny wpływ na decyzje spółki.
Całość postępowania prowadzona jest poprzez platformę KRZ (Krajowy Rejestr Zadłużonych), przez co zarówno wszczęcie takiego postępowania, jak i jego monitorowanie, a z drugiej strony podejmowanie działań obronnych, wymaga pewnej biegłości w posługiwaniu się tym systemem. Samo niezachowanie terminu do złożenia odpowiedzi na wniosek może być z perspektywy dłużnika opłakane w skutkach.
Jak można się bronić przed wnioskiem o zakaz
Obrona przed orzeczeniem zakazu wymaga aktywnej postawy procesowej. Kluczowe znaczenie ma wykazanie braku winy w zaniechaniu, podjęcia działań zmierzających do ochrony interesów wierzycieli lub wykazanie, że opóźnienie w złożeniu wniosku nie doprowadziło do istotnego pogorszenia ich sytuacji. Prawo upadłościowe przewiduje również możliwość oddalenia wniosku w sytuacji, gdy podjęto realne działania restrukturyzacyjne, a rozmiar pokrzywdzenia wierzycieli jest nieznaczny, co ma zachęcać do korzystania z instrumentów naprawczych zamiast biernego trwania w niewypłacalności.
Najgorszą strategią pozostaje bierność i liczenie na to, że brak upadłości „zamyka temat”. W praktyce bywa dokładnie odwrotnie. Trzeba też w tym miejscu podkreślić, że zwrot wniosku o ogłoszenie upadłości jest czymś zdecydowanie odmiennych od jego oddalenia. W przypadku zwrotu wniosku, nie rodzi on żadnych konsekwencji prawnych, przez co nie może stanowić podstawy do obrony, zarówno co do odpowiedzialności członków zarządu za długi spółki, jak i w przedmiocie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Reprezentanci przedsiębiorstwa mają zatem interes w tym, aby do problematyki kryzysowej przystępować z merytorycznym wsparciem eksperta. Błędy w sztuce mogą mieć bowiem katastrofalne dla nich skutki.
Dlaczego zakaz bywa dotkliwszy niż sama upadłość
Upadłość zamyka jeden projekt gospodarczy. Zakaz prowadzenia działalności zamyka możliwość rozpoczęcia kolejnego (niezależnie od konieczności wycofania się z innych istniejących). Osoba objęta zakazem nie tylko nie może prowadzić własnej działalności, lecz także nie może formalnie uczestniczyć w zarządzaniu cudzym przedsiębiorstwem. Informacja o zakazie jest ujawniana w rejestrach i pozostaje tam przez cały okres jego obowiązywania, co w praktyce oznacza wieloletnie wykluczenie z profesjonalnego obrotu. Jednocześnie brak stosowania się do zakazu grozi sankcją karną.
To właśnie dlatego zakaz prowadzenia działalności gospodarczej jest instrumentem tak skutecznym – i tak często bagatelizowanym do momentu, w którym staje się realnym zagrożeniem. Często, szczególnie w przypadku mniejszych kwot zadłużenia, osoba fizyczna woli spłacić zaległość spółki zamiast liczyć na pozytywne rozstrzygnięcie sądu. Sam wniosek pełni zatem funkcję windykacyjną i dyscyplinującą, poszerzając katalog podmiotów, mających interes w tym, aby zobowiązanie uregulować.
Podsumowanie
Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej nie jest martwym przepisem ani sankcją dla skrajnych przypadków. Jest realnym narzędziem ochrony obrotu gospodarczego, po które sięgają zarówno sądy, jak i wierzyciele. Jego funkcja windykacyjna, choć niewyrażona wprost w ustawie, stanowi jeden z kluczowych elementów praktyki.
Największym błędem przedsiębiorców jest przekonanie, że brak środków na upadłość lub jej formalne oddalenie zamyka sprawę. Bardzo często jest to dopiero początek problemów, których konsekwencje dotykają już nie spółki, lecz konkretnych osób. Stąd warto zdawać sobie sprawę z możliwych do zastosowania instrumentów prawnych i złożoności poruszanych zagadnień, zarówno kiedy chcemy wyegzekwować zaległą należność, jak i kiedy musimy się bronić.
