Status przedsiębiorstwa jako mikro-, małego lub średniego (MŚP) odgrywa kluczową rolę w dostępie do licznych instrumentów wsparcia publicznego, zwłaszcza w obszarze badań, innowacji i inwestycji. Wiele programów pomocowych – zarówno krajowych, jak i europejskich – przewiduje preferencyjne warunki finansowania dla MŚP, co istotnie wpływa na konkurencyjność przedsiębiorstw oraz możliwości ich rozwoju. Z tego względu prawidłowe ustalenie, czy dany podmiot spełnia definicję MŚP, ma fundamentalne znaczenie. Jednym z krytycznych elementów oceny jest analiza tzw. powiązań z innymi przedsiębiorstwami, w szczególności tych, które mogą skutkować uznaniem istnienia dominującego wpływu.
Celem niniejszego artykułu jest pogłębiona analiza pojęcia wywierania dominującego wpływu (dominant influence/decisive influence) w rozumieniu przepisów rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (Dz.Urz.UE.L 2014 Nr 187, str. 1), zwane dalej Rozporządzeniem w sprawie wyłączeń blokowych. Rozporządzenie to ten odgrywa istotną rolę przy ustalaniu statusu przedsiębiorstwa, a jego interpretacja w praktyce bywa źródłem licznych pytań i niejednokrotnie wymaga sięgnięcia do dorobku orzeczniczego prawa konkurencji Uni Europejskiej.
Dominujący wpływ jako przyczyna utraty statusu MŚP
Zgodnie z zasadą ogólną, aby przedsiębiorstwo mogło zostać uznane za MŚP, musi co do zasady działać niezależnie i nie może być kontrolowane przez inny podmiot w sposób dający temu podmiotowi możliwość decydowania o jego działalności. Rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych wprost wskazuje, że przedsiębiorstwo nie może dysponować prawem do wywierania dominującego wpływu na inne przedsiębiorstwo, jeżeli chce zachować status MŚP. Oznacza to, że oprócz analizowania wpływu podmiotów dominujących na przedsiębiorstwo oceniane jako MŚP, konieczne jest również zbadanie wpływu wywieranego przez to przedsiębiorstwo na inne podmioty.
Zabieg ten służy wyeliminowaniu sytuacji, w których przedsiębiorstwo formalnie niewielkie, lecz posiadające kontrolę nad innymi podmiotami lub będące częścią większej struktury, uzyskuje dostęp do wsparcia przewidzianego wyłącznie dla MŚP, mimo że jego faktyczna siła ekonomiczna jest znacznie większa.
Definicja dominującego wpływu w ujęciu prawa konkurencji
Rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych nie zawiera zamkniętej definicji dominującego wpływu, dlatego w praktyce interpretacyjnej odwołuje się do dorobku prawa konkurencji UE, w szczególności przepisów i orzecznictwa dotyczącego tzw. kontroli nad przedsiębiorstwem.
W świetle tego dorobku, dominujący wpływ oznacza możliwość faktycznego wywierania wpływu na kluczowe decyzje przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy wpływ ten jest realnie wykonywany. Istotna jest potencjalna zdolność do kontroli, a nie samo jej wykorzystanie.
Wykładnia ta wynika m.in. z praktyki związanej z oceną koncentracji przedsiębiorstw i definiowaniu pojęcia „kontroli” w rozporządzeniu Rady (WE) nr 139/2004 z dnia 20 stycznia 2004 r. w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw (Dz.Urz.UE.L 2004 Nr 24, str. 1), zwane dalej Rozporządzeniem WE w sprawie kontroli łączenia przedsiębiorstw, w którym wskazuje się, że kontrola zachodzi, gdy podmiot może wywierać dominujący wpływ na działalność przedsiębiorstwa, w szczególności poprzez m.in. prawa własności, udziały lub akcje dające istotne uprawnienia, umowy zapewniające kontrolę nad kluczowymi aspektami działalności lub uprawnienia do powoływania organów zarządzających.
Tak szeroka definicja wynika z konieczności zapobiegania próbom obejścia przepisów poprzez rozproszenie formalnych udziałów, jednocześnie zachowując faktyczną kontrolę nad procesami decyzyjnymi.
Przesłanki uznania istnienia dominującego wpływu
Poniżej przedstawiono szereg przykładów, w których przedsiębiorstwo może zostać uznane za podmiot sprawujący dominujący wpływ na inne przedsiębiorstwo. Choć zestawienie to nie ma charakteru katalogu zamkniętego, stanowi ono istotny punkt odniesienia przy ocenie stopnia zależności danej jednostki oraz identyfikacji sytuacji, w których jej autonomia może być ograniczona w stopniu wpływającym na charakter prowadzonej działalności.
Dysponowanie pakietem udziałów lub akcji umożliwiających sprawowanie kontroli
Jedną z najczęściej występujących przesłanek świadczących o istnieniu dominującego wpływu jest posiadanie przez przedsiębiorstwo pakietu udziałów lub akcji, który umożliwia realne kształtowanie decyzji jednostki prowadzącej badania lub upowszechniającej wiedzę.
W praktyce kontrola ta może wynikać zarówno z przewagi ilościowej, jak i z posiadania szczególnych uprawnień korporacyjnych.
Należy bowiem podkreślić, że dominujący wpływ nie wymaga objęcia większości kapitałowej. W określonych sytuacjach również pakiet mniejszościowy może zapewniać dominującą pozycję, w szczególności gdy wiąże się z uprawnieniami osobistymi lub korporacyjnymi o charakterze blokującym, np. prawem weta w odniesieniu do kluczowych decyzji lub szczególnymi postanowieniami umownymi (np. w umowach inwestycyjnych, porozumieniach wspólników), które nadają danemu podmiotowi realną możliwość ograniczania swobody decyzyjnej jednostki.
W konsekwencji, ocena dominującego wpływu powinna obejmować nie tylko procentowy udział kapitałowy, lecz także analizę zakresu uprawnień, które towarzyszą posiadanym udziałom lub akcjom oraz ich wpływu na funkcjonowanie i autonomię organizacji badawczej.
Prawo powoływania i odwoływania większości członków organów
Uprawnienie do powoływania lub odwoływania większości członków organów zarządzających, nadzorczych lub kontrolnych stanowi jedno z najbardziej jednoznacznych i silnych kryteriów świadczących o istnieniu dominującego wpływu w rozumieniu przepisów Rozporządzenia w sprawie wyłączeń blokowych oraz dorobku prawa konkurencji Unii Europejskiej. Co istotne, przesłanka ta ma charakter autonomiczny, a więc jej zaistnienie nie jest uzależnione od struktury udziałowej ani poziomu kapitałowego zaangażowania danego przedsiębiorcy w podmiot, na który wpływ jest wywierany.
W praktyce oznacza to, że przedsiębiorstwo, które nie posiada pakietu większościowego udziałów, a nawet dysponuje jedynie udziałem mniejszościowym, może zostać uznane za podmiot kontrolujący, jeżeli ma prawo obsadzenia większości składu zarządu, rady nadzorczej czy innego organu decyzyjnego. Wynika to z założenia, że organ zarządzający jest kluczowym elementem determinującym działalność podmiotu – to jego członkowie podejmują decyzje operacyjne oraz strategiczne, kształtują politykę organizacji, decydują o kierunkach rozwoju, a także reprezentują ją na zewnątrz.
Prawo do powoływania organów daje przedsiębiorcy możliwość kontrolowania procesów decyzyjnych, w tym akceptowania lub blokowania strategii działania, wpływania na wybór kadry kierowniczej, a przez to na sposób zarządzania zasobami ludzkimi i materialnymi, determinowania kierunków rozwoju, inwestycji, budżetu oraz struktury organizacyjnej, wywierania nadzoru nad działalnością operacyjną, w tym realizacją kluczowych przedsięwzięć oraz kształtowania kultury organizacyjnej i polityk wewnętrznych, które mogą być spójne z interesem dominującego przedsiębiorstwa.
Należy podkreślić, że występowanie takiego prawa jest uznawane za bardzo silny wskaźnik kontroli, nawet jeżeli uprawnienie to jest wykonywane wyłącznie w sposób potencjalny i nie przekłada się aktualnie na aktywne zarządzanie podmiotem. Wspólnotowe prawo konkurencji konsekwentnie podkreśla, że przy ocenie dominującego wpływu decydujące znaczenie ma zdolność do sprawowania kontroli, a nie fakt faktycznego korzystania z tej zdolności. Oznacza to, że nawet niewykonywanie uprawnienia do powoływania organów nie eliminuje możliwości uznania istnienia dominującego wpływu.
Uprawnienia wynikające z umowy spółki
W praktyce funkcjonowania wielu podmiotów gospodarczych spotyka się rozbudowane konstrukcje statutowe lub umowne, które nadają określonym wspólnikom lub udziałowcom szczególne, uprzywilejowane prawa korporacyjne. Prawa te wykraczają poza typowy zakres uprawnień związanych z posiadaniem udziałów i mają na celu zapewnienie danej stronie realnego wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Mogą one obejmować m.in. prawo zatwierdzania budżetu lub poszczególnych kategorii wydatków, co pozwala na kontrolowanie planowania finansowego oraz ograniczanie działalności operacyjnej zgodnie z wolą uprzywilejowanego podmiotu, wyłączność decydowania o kierunkach rozwoju, w tym o wchodzeniu na nowe rynki, podejmowaniu działalności badawczo-rozwojowej czy dokonywaniu inwestycji strategicznych lub prawo zatwierdzania kluczowych kontraktów, szczególnie tych o istotnym znaczeniu finansowym, technologicznym lub organizacyjnym, które determinują dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Co istotne, fakt posiadania niewielkiego udziału kapitałowego nie wyklucza powstania dominującego wpływu, jeżeli przedsiębiorcy przyznane zostały takie szczególne prawa korporacyjne. W świetle dorobku wspólnotowego prawa konkurencji, dominujący wpływ wynika bowiem nie tyle z wielkości zaangażowania kapitałowego, ile z zakresu uprawnień, które pozwalają na kontrolowanie kluczowych aspektów działalności przedsiębiorstwa.
W konsekwencji, nawet podmiot posiadający marginalny udział procentowy — o ile jest beneficjentem praw osobistych dotyczących strategicznych decyzji — może zostać uznany za sprawującego faktyczną kontrolę nad przedsiębiorstwem.
Uprawnienia wynikające z odrębnych umów
Oprócz uprawnień wynikających z umowy spółki lub statutu, dominujący wpływ może powstać również na skutek zawarcia odrębnych umów między przedsiębiorcą a organizacją, w którą jest zaangażowany. Umowy te często mają charakter funkcjonalny i dotyczą konkretnych obszarów współpracy, przy czym ich cechą wspólną jest możliwość oddziaływania na istotne decyzje strategiczne lub operacyjne.
Kluczowym aspektem takich umów jest to, że mogą one prowadzić do powstania struktury zależności podobnej do zależności korporacyjnej, mimo że nie wynikają z typowej kontroli udziałowej. Jeśli przedsiębiorca uzyskuje na ich podstawie możliwość wpływania — choćby tylko w wybranych obszarach — na strategiczne decyzje organizacji, instytucje stosujące przepisy o pomocy publicznej mogą uznać, że powstał dominujący wpływ, a w konsekwencji — relacja powodująca konieczność łączenia danych lub utraty statusu MŚP.
Powiązania pośrednie – wpływ poprzez inne przedsiębiorstwa lub inwestorów
Za przedsiębiorstwa powiązane uznaje się nie tylko te, które pozostają w bezpośrednim związku kapitałowym lub kontrolnym. Powiązanie występuje również wówczas, gdy relacja taka jest nawiązywana za pośrednictwem co najmniej jednego innego przedsiębiorstwa lub inwestora.
Konstrukcja ta odzwierciedla podejście funkcjonujące w prawie konkurencji, gdzie kontrola może być sprawowana również pośrednio — poprzez łańcuch zależności, strukturę holdingową lub układ właścicielski rozproszony między powiązanymi podmiotami.
Osoby fizyczne jako czynnik łączący przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwa mogą być także uznane za powiązane, jeżeli są kontrolowane lub pozostają pod dominującym wpływem tej samej osoby fizycznej lub grupy osób fizycznych działających wspólnie. Ma to szczególne znaczenie w przypadku działalności rodzinnej, wspólników stale współpracujących lub udziałowców zaangażowanych kapitałowo w kilka przedsięwzięć jednocześnie.
Warunkiem uznania powiązania w takim przypadku jest prowadzenie działalności na tym samym rynku właściwym lub na rynkach pokrewnych, co pozwala stwierdzić potencjalny wpływ na charakter prowadzonej działalności oraz możliwe przepływy gospodarcze.
Zgodnie z Rozporządzeniem jako rynek pokrewny kwalifikuje się rynek znajdujący się na bezpośrednio wyższym lub niższym szczeblu obrotu w stosunku do rynku właściwego danego produktu lub usługi. W praktyce oznacza to relacje między dostawcą a odbiorcą, producentem półproduktów a producentem finalnym lub przedsiębiorstwem świadczącym usługi komplementarne a podmiotem je wykorzystującym.
Taki sposób definiowania rynków pokrewnych umożliwia uwzględnianie powiązań ekonomicznych, które — choć nie polegają na bezpośrednim powiązaniu udziałowym — mogą generować realne zdolności do koordynowania działalności gospodarczej.
Brak zaangażowania inwestorów, a domniemanie braku wpływu dominującego
Przepisy Rozporządzenia w sprawie wyłączeń blokowych przewidują, że wpływ dominujący nie występuje, jeżeli określone kategorie inwestorów – tj. publiczne korporacje inwestycyjne, spółki venture capital, osoby fizyczne lub grupy osób fizycznych prowadzące regularną działalność inwestycyjną w oparciu o venture capital, które inwestują w firmy nienotowane na giełdzie (tzw. anioły biznesu - pod warunkiem że całkowita kwota inwestycji tych aniołów biznesu w jedno przedsiębiorstwo wynosi mniej niż 1 250 000 EUR), uczelnie wyższe lub ośrodki badawcze nienastawione na zysk, inwestorzy instytucjonalni, w tym fundusze rozwoju regionalnego oraz niezależne władze lokalne z rocznym budżetem poniżej 10 milionów EUR oraz liczbą mieszkańców poniżej 5 000 - nie angażują się bezpośrednio ani pośrednio w zarządzanie danym przedsiębiorstwem.
Nie wyklucza to jednak wykonywania przez nich podstawowych praw właścicielskich, wynikających z posiadania udziałów lub akcji. Kluczowe jest zatem nie samo posiadanie kapitału, lecz możliwość jego wykorzystania w sposób przekładający się na faktyczny wpływ na decyzje strategiczne lub operacyjne przedsiębiorstwa.
Podsumowanie
Pojęcie wywierania dominującego wpływu stanowi jeden z kluczowych elementów determinujących status przedsiębiorstwa w świetle przepisów dotyczących pomocy publicznej, w tym w szczególności Rozporządzenia w sprawie wyłączeń blokowych. Stanowi ono istotny instrument przeciwdziałający nadużyciom związanym z próbą uzyskania statusu MŚP przez podmioty, które — pomimo spełniania formalnych kryteriów zatrudnienia, obrotu czy sumy bilansowej — w rzeczywistości funkcjonują w ramach większych struktur kapitałowych lub organizacyjnych zapewniających im istotną przewagę konkurencyjną.
Należy podkreślić, że właściwa interpretacja omawianego pojęcia ma zatem fundamentalne znaczenie dla beneficjentów środków publicznych, zwłaszcza w kontekście projektów badawczo-rozwojowych i innowacyjnych. Ocena powinna być dokonywana z najwyższą starannością, z uwzględnieniem celu regulacji, jakim jest zapewnienie uczciwej konkurencji oraz wyeliminowanie mechanizmów służących obejściu przepisów. Tylko takie podejście gwarantuje prawidłowe stosowanie regulacji i minimalizuje ryzyko naruszeń skutkujących poważnymi następstwami finansowymi i prawnymi.
