.png)
Rozwój gospodarczy państw członkowskich Unii Europejskiej zależy m.in. od zdolności do generowania innowacji, prowadzenia badań naukowych oraz sprawnego transferu wiedzy do sektora przedsiębiorstw. Aby ten proces wspierać, Komisja Europejska wypracowała rozbudowane ramy prawne dotyczące pomocy państwa w obszarze badań, rozwoju i innowacji (B+R+I). Szczególną rolę odgrywają w tym systemie organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę – podmioty, które stanowią pomost między nauką, a gospodarką.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie warunków finansowanie tych organizacji, ich statusu prawnego, możliwych form działalności gospodarczej i niegospodarczej, a także roli, jaką odgrywają w systemie pomocy państwa.
Definicja organizacji prowadzącej badania i upowszechniającej wiedzę
Podstawowa definicja znajduje się w art. 2 pkt 83 rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 roku – uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (tzw. rozporządzenie GBER). Zgodnie z przywołanym artykułem, pod pojęciem organizacji prowadzącej badania i upowszechniającej wiedzę, należy rozumieć podmiot, niezależnie od jego statusu prawnego (ustanowionego na mocy prawa publicznego lub prywatnego) lub sposobu finansowania, którego podstawowym celem jest samodzielne prowadzenie badań podstawowych*1, badań przemysłowych*2 lub eksperymentalnych prac rozwojowych*3 lub rozpowszechnianie na szeroką skalę wyników takich działań poprzez nauczanie, publikacje lub transfer wiedzy*4.
Co istotne, organizacje tego typu mogą prowadzić również działalność gospodarczą, jednak muszą wówczas rozdzielać koszty, przychody i finansowanie związane z działalnością komercyjną od działalności naukowej. Przedsiębiorstwa posiadające udziały czy akcje w takich podmiotach nie mogą uzyskiwać uprzywilejowanego dostępu do wyników badań – to zabezpieczenie ma zapobiegać zakłóceniom konkurencji i faworyzowaniu wybranych firm.
W Polsce do organizacji prowadzących badania i upowszechniających wiedzę zaliczają się m.in. instytuty badawcze oraz instytuty Polskiej Akademii Nauk. Lista ta nie ma jednak charakteru zamkniętego – status organizacji prowadzących badania i upowszechniających wiedzę mogą uzyskać również inne podmioty, takie jak fundacje, stowarzyszenia, pod warunkiem jednak, że ich zasadniczym celem jest prowadzenie w sposón damoszielny działalności naukowej. Oznacza to, że forma prawna jednostki nie jest czynnikiem rozstrzygającym. Decydujące znaczenie ma rzeczywisty charakter działalności.
Działalność gospodarcza i niegospodarcza organizacji prowadzących badania i upowszechniających wiedzę
Organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę mogą prowadzić zarówno działalność niegospodarczą, jak i działalność gospodarczą. Jednak wybór danej ścieżki ma swoje konsekwencje w zakresie stosowania przepisów o pomocy publicznej.
Charakter niektórych działań organizacji prowadzących badania i upowszechniających wiedzę zależy od warunków, na jakich są podejmowane (np. prowadzenie badań może mieć charakter niegospodarczy, jeśli są one niezależne i mają na celu powiększanie zasobów wiedzy i lepsze zrozumienie, a ich wyniki są rozpowszechniane albo charakter gospodarczy, jeśli są to badania na zlecenie przedsiębiorcy, który staje się właścicielem wyników badań wypracowanych w projekcie i nie są one rozpowszechniane).
Komisja uznaje przy tym, że niegospodarczy charakter działalności ma zazwyczaj:
A) zasadnicza działalność organizacji prowadzących badania i infrastruktur badawczych, w szczególności:
(i) kształcenie mające na celu zwiększanie coraz lepiej wyszkolonych zasobów ludzkich. Zgodnie z orzecznictwem i praktyką decyzyjną Komisji, oraz jak wyjaśniono w zawiadomieniu dotyczącym pojęcia pomocy państwa i w komunikacie w sprawie usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym edukację publiczną organizowaną w ramach krajowego systemu edukacji, finansowaną głównie lub wyłącznie przez państwo i nadzorowaną przez państwo uznaje się za działalność niegospodarczą;
(ii) niezależna działalność badawczo-rozwojowa mająca na celu powiększanie zasobów wiedzy i lepsze zrozumienie, w tym badania i rozwój w ramach współpracy, kiedy to organizacja prowadząca badania lub infrastruktura badawcza podejmuje skuteczną współpracę;
(iii) szerokie rozpowszechnianie wyników badań na zasadzie niedyskryminacji i braku wyłączności, np. przez nauczanie, dostępne bazy danych, otwarte publikacje i otwarte oprogramowanie;
B) działania związane z transferem wiedzy, jeżeli są one prowadzone przez organizację prowadzącą badania lub infrastrukturę badawczą (w tym przez ich działy lub jednostki zależne) albo wspólnie z innymi podmiotami tego typu lub w imieniu innych podmiotów tego typu, a wszelkie zyski z tych działań są reinwestowane w zasadniczą działalność organizacji prowadzących badania lub infrastruktur badawczych. Zlecenie wykonania odpowiednich usług stronom trzecim w drodze procedury otwartej pozostaje bez uszczerbku dla niegospodarczego charakteru takiej działalności.
Organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę jako beneficjenci pomocy publicznej
Organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę są beneficjentami pomocy publicznej, jeżeli finansowanie, które otrzymują, spełnia wszystkie warunki art. 107 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 26.10.2012r. (pochodzenie ze środków publicznych, selektywność, korzyść niedostępna na warunkach rynkowych, zakłócenie lub potencjalne zakłócenie konkurencji i wymiany handlowej) oraz pod warunkiem, że beneficjent zostanie zakwalifikowany jako przedsiębiorstwo w rozumieniu unijnej definicji, która jest bardzo szeroka. Zakwalifikowanie danego podmiotu jako przedsiębiorstwa nie jest uzależnione od jego statusu prawnego, tj. od tego, czy ustanowiono go na mocy prawa publicznego czy prywatnego, ani też od tego, czy jest nastawiony na zysk, czy nie. Elementem decydującym o uznaniu danego podmiotu za przedsiębiorstwo jest to, czy prowadzi on działalność gospodarczą polegającą na oferowaniu produktów lub usług na danym rynku. Dlatego organizacja badawcza, która prowadzi działalność gospodarczą np. wynajem wyposażenia lub laboratoriów przedsiębiorstwom, świadczenie usług dla przedsiębiorstw lub prowadzenie badań na zlecenie, może być beneficjentem pomocy publicznej, jeśli finansowany ze środków publicznych projekt (infrastrukturalny bądź badawczy) dotyczy tej działalności gospodarczej.
Jeżeli organizację prowadzącą badania i upowszechniającą wiedzę wykorzystuje się zarówno do prowadzenia działalności gospodarczej, jak i niegospodarczej, zasadami pomocy państwa obejmuje się te środki publiczne, które powiązane są z działalnością gospodarczą. Jeśli organizacja prowadzi niemal wyłącznie działalność niegospodarczą, jej finansowanie może być w całości nieobjęte zasadami pomocy państwa, pod warunkiem że jej działalność gospodarcza ma charakter czysto pomocniczy (ang. ancillary activity), tj. odpowiada działalności, która jest bezpośrednio związana z funkcjonowaniem danej organizacji i konieczna do jej funkcjonowania lub nieodłącznie związana z jej główną działalnością niegospodarczą oraz która ma ograniczony zakres. Uznaje się, że ma to miejsce, kiedy w ramach działalności gospodarczej wykorzystuje się dokładnie te same nakłady (np. materiały, wyposażenie, siłę roboczą i aktywa trwałe), co w przypadku działalności niegospodarczej oraz kiedy zasoby przeznaczane rocznie na działalność gospodarczą nie przekraczają 20 % całkowitych rocznych zasobów/wydajności (ang. capacity) danego podmiotu. Metoda obliczania wydajności powinna zostać dopasowana do specyfiki danej organizacji. Jednocześnie Komisja wykluczyła możliwość stosowania metody dochodowej.
Mechanizmy kontrolne
Aby nie doszło do przekroczenia dopuszczalnego progu, organizacje powinny stosować odpowiednie mechanizmy monitorowania oraz – w razie potrzeby – mechanizmy wycofania, gwarantujące, że wzrost udziału działalności gospodarczej nie spowoduje niezgodności z przepisami o pomocy publicznej.
Rozdzielenie kosztów i przychodów
Jeżeli jeden podmiot prowadzi zarówno działalność gospodarczą, jak i niegospodarczą, finansowanie publiczne przeznaczone na działalność niegospodarczą nie stanowi pomocy publicznej, pod warunkiem że oba rodzaje aktywności – wraz z ich kosztami, finansowaniem i przychodami – są wyraźnie rozdzielone. Dowodem na takie rozdzielenie mogą być roczne sprawozdania finansowe organizacji.
Znaczenie organizacji badawczych w gospodarce opartej na wiedzy
Organizacje prowadzące badania i upowszechniające wiedzę pełnią w systemie innowacji rolę kluczową. Stanowią nie tylko miejsca, w których powstaje nowa wiedza, lecz także centra transferu technologii, inkubatory przedsiębiorczości i partnerów dla biznesu. Ich działalność przyczynia się do podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki, wspierania reindustrializacji opartej na innowacjach, rozwoju kapitału ludzkiego poprzez edukację i kształcenie oraz dyfuzji technologii w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Jednocześnie przepisy o pomocy państwa mają zagwarantować, że środki publiczne nie będą zakłócały konkurencji, lecz rzeczywiście służyły wspólnemu interesowi – rozwojowi nauki i innowacji.
Wnioski
System pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną w UE został zaprojektowany w taki sposób, aby wspierać rozwój nauki i transfer wiedzy do gospodarki, przy jednoczesnym zachowaniu zasad uczciwej konkurencji. prowadzące badania i upowszechniające wiedzę zajmują w tym systemie szczególne miejsce – mogą korzystać z finansowania publicznego, o ile przestrzegają reguł rozdzielania działalności gospodarczej od niegospodarczej i zapewniają niedyskryminacyjny dostęp do wyników badań. Ich rola w gospodarce opartej na wiedzy jest nie do przecenienia: to one tworzą fundamenty innowacyjności, rozwijają infrastrukturę badawczą, współpracują z przedsiębiorstwami i kształcą nowe pokolenia naukowców i specjalistów. Dlatego mechanizmy wsparcia państwa muszą być projektowane w sposób zapewniający zarówno skuteczność finansowania, jak i zgodność z zasadami konkurencji.
------------------------------
*1 Pod pojęciem badań podstawowych należy rozumieć prace eksperymentalne lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów bez nastawienia na bezpośrednie zastosowanie komercyjne (v. art. 2 pkt 84 rozporządzenia GBER).
*2 Pod pojęciem badań przemysłowych należy rozumieć badania planowane lub badania krytyczne mające na celu zdobycie nowej wiedzy i umiejętności celem opracowania nowych produktów, procesów lub usług lub mające na celu wprowadzenie znaczących ulepszeń do istniejących produktów, procesów lub usług, w tym produktów, procesów lub usług cyfrowych, w dowolnej dziedzinie, dowolnej branży lub dowolnym sektorze (w tym między innymi w branżach i technologiach cyfrowych, takich jak obliczenia superkomputerowe, technologie kwantowe, technologie blockchain, sztuczna inteligencja, cyberbezpieczeństwo, duże zbiory danych i technologie związane z chmurą).Badania przemysłowe uwzględniają tworzenie elementów składowych systemów złożonych i mogą obejmować budowę prototypów w środowisku laboratoryjnym lub środowisku interfejsu symulującego istniejące systemy, a także linii pilotażowych, kiedy są one konieczne do badań przemysłowych, a zwłaszcza uzyskania dowodu w przypadku technologii generycznych (v. art. 2 pkt 85 rozporządzenia GBER).
*3 Pod pojęciem eksperymentalnych prac badawczych należy rozumieć zdobywanie, łączenie, kształtowanie i wykorzystywanie dostępnych aktualnie umiejętności i wiedzy oraz innych stosownych umiejętności i wiedzy w celu opracowania nowych lub ulepszonych produktów, procesów lub usług, w tym produktów, procesów lub usług cyfrowych, w dowolnej dziedzinie, dowolnej branży lub dowolnym sektorze (w tym między innymi w branżach i technologiach cyfrowych, takich jak obliczenia superkomputerowe, technologie kwantowe, technologie blockchain, sztuczna inteligencja, cyberbezpieczeństwo, duże zbiory danych i technologie związane z chmurą lub technologie przetwarzania brzegowego). Mogą one także obejmować np. czynności mające na celu pojęciowe definiowanie, planowanie oraz dokumentowanie nowych produktów, procesów lub usług. Eksperymentalne prace rozwojowe mogą obejmować opracowywanie prototypów, demonstracje, opracowywanie projektów pilotażowych, testowanie i walidację nowych lub ulepszonych produktów, procesów lub usług w otoczeniu stanowiącym model warunków rzeczywistego funkcjonowania, których głównym celem jest dalsze udoskonalenie techniczne produktów, procesów lub usług, których ostateczny kształt zasadniczo nie jest jeszcze określony. Mogą obejmować opracowywanie prototypów i projektów pilotażowych, które można wykorzystać do celów komercyjnych, w przypadku gdy prototyp lub projekt pilotażowy z konieczności jest produktem końcowym do wykorzystania do celów komercyjnych, a jego produkcja jest zbyt kosztowna, aby służył on jedynie do demonstracji i walidacji.Eksperymentalne prace rozwojowe nie obejmują rutynowych lub okresowych zmian wprowadzanych do istniejących produktów, linii produkcyjnych, procesów wytwórczych, usług oraz innych operacji w toku, nawet jeśli takie zmiany mają charakter ulepszeń (v. art. 2 pkt 86 rozporządzenia GBER).
*4 Pod pojęciem transferu wiedzy należy rozumieć oznacza wszelkie procesy, których celem jest zdobycie i gromadzenie wiedzy jawnej i dorozumianej oraz dzielenie się tą wiedzą, w tym umiejętnościami i kompetencjami w zakresie działalności gospodarczej i niegospodarczej, np. współpracy badawczej, doradztwa, udzielania licencji, tworzenia firm typu spin-off, publikacji i mobilności badaczy i innego personelu zajmującego się taką działalnością. Transfer wiedzy obejmuje – oprócz wiedzy naukowej i technicznej – również inne rodzaje wiedzy, np. wiedzę na temat korzystania z norm i obejmujących je regulacji oraz warunków rzeczywistego funkcjonowania i metod związanych z innowacjami organizacyjnymi, a także zarządzanie wiedzą w zakresie określania, nabywania, ochrony i wykorzystania wartości niematerialnych i prawnych (v. 1.3. lit. w) Zasad ramowych pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną).
